A man called Agha Hovsep Amirkhanian, a son of Armenia's Freedom. - Մի մարդ անունով «Աղա Հովսեփ Ամիրխանյան». որդին ազատության թ. - Seorang pria bernama Agha Hovsep Amirkhanian, putra Armenia Merdeka.

One day before he died March 25, 1835, a great Son of Armenia Artsakh spoke these words to his family and friends. //  Մի օր, մինչեւ որ նա մահացել է մարտի 25-1835, մի մեծ Որդին Հայաստան-Արցախ ասաց այդ խոսքերը իր ընտանիքի եւ ընկերների. // Satu hari sebelum dia meninggal 25 Maret 1835, Putra besar Armenia Artsakh berbicara kata-kata ini kepada keluarga dan teman-temannya.   //  De dag vóór hij stierf op 25 maart 1835, sprak een grote zoon van Armenia Artsakh deze woorden tot zijn familie en vrienden.

Tomorrow I will burn my ships behind me. Do not destroy the work I have dedicated my life to.  //  Վաղը ես այրել եմ իմ նավ ետ ինձ:  այն աշխատանքը, որ ես կյանքս նվիրեցի  //  Besok saya akan membakar kapal-kapalku di belakang saya. Jangan merusakkan pekerjaan saya yang saya telah mendedikasikan hidupku.  //  Morgen zal ik mijn schepen achter mij verbranden. Vernietig mijn levenswerk niet.

For 7 months he desperately fought his enemy - a life ending illness - unsuccessully and bowed his head to the Great Lord Who welcomed him. //  7 ամիսների ընթացքում նա անհուսորեն կռվել է իր թշնամուն, կյանքի վերջացրած հիվանդություն - unfruitfully եւ խոնարհեցնելով գլուխը Մեծ Տիրոջ համար, ով ողջունել նրան. //  Selama 7 bulan ia sangat berjuang musuhnya - penyakit membunuh - tanpa keberhasilan dan menundukkan kepalanya ke Tuhan yang menyambutnya.  //  7 Maanden lang vocht hij tevergeefs tegen zijn vijand - een ongeneeslijke ziekte - en deemoedig boog hij zijn hoofd voor zijn Schepper Die hem verwelkomde.

And the mother of his children cried. //  Եվ մայրը իր երեխաների լաց.  //  Dan ibunya anak-anaknya menangis. // En de moeder van zijn kinderen huilde.

Who was he? What was his work which he dedicated his life to?  // Ով էր նա. Որն էր նրա աշխատանքը, որը նա իր կյանքը նվիրեց. // Siapa dia? Apa karyanya yang ia mendedikasikan hidupnya? //  Wie was hij? Wat was zijn levenswerk?

He was Agha Hovsep Hovhanes Amirkhanian 1778 Buvari - 1835 Semarang. His lifework was: A new free Armenia Artsakh Paytakaran for all Armenians.  //  Նա եղել Աղա Հովսեփ Հովհաննես Ամիրխանյանը Buvari 1778 - 1835 Semarang. Նրա ամբողջ կյանքի ընթացքում կատարվող էր: Նոր անվճար Հայաստան Արցախ Paytakaran է բոլոր հայերի համար:  //  Dia adalah Agha Hovsep Hovhanes Amirkhanian 1778 Buvari - 1835 Semarang. Pekerjaan seumur hidupnya adalah: Armenia Artsakh Paytakaran Merdeka untuk semua orang Armenia.  //  Hij was de Grote Hovsep Hovhanes Amirkhanian 1778 Buvari Perzië - 1835 Semarang, Zijn levenswerk was: Een nieuw en vrij Armenië Artsakh Paytakaran voor alle Armeniërs.

He was also the grandfather of my grandmother Cornelia Helena Geertruida Kroesen (1854 Semarang - The Hague 1904).  //   Նաեւ նա էր պապը իմ տատիկի Cornelia Helena Geertruida Kroesen (1854 Semarang - The Hague 1904).   //  Dia juga kakeknya nenekku Cornelia Helena Geertruida Kroesen (1854 Semarang - Den Haag 1904).  //   Hij was tevens de grootvader van mijn grootmoeder Cornelia Helena Geertruida Kroesen (1854 Semarang - Den Haag 1904.)

Picture hereunder: Graveyard Semarang Simongan Java Indonesia. In front right: My great-grandfathers grave right at Semarang in the 1935's. It was ruined. Somewhere in the 1874's, it was sold by the family to the Chinese Community at Semarang and the sale carried a condition: The graveyard should always be maintained by the Chinese Community, which however was not followed up by the Chinese Community, thusly resulting in an almost complete havoc.

Most probably on the left - or the grave in the back - was the grave of his eldest son David who died some 2 weeks earlier in the age of 23 years.( March 14, 1835) .

And the mother of his son David cried. // Իսկ մայրը որդու լաց եղաւ արցունքները  //  Dan ibu dari anaknya David menangis.  // En de moeder van zijn zoon David huilde.

The whole graveyard was owned by Agha Hovsep and was located on top of a hill called Johannes Hill, overlooking the land of Simongan till beyond the Java Sea. (It is noted in Dutch historical records, that his grave was called "Little Acropolis" and the roof was supported by 8 pillars. Max Bussellaar / Bloys Treslong Prins.)

After his death, his body rested there for 100 years; his spirit waited for 159 years till 1994. .... 100 years = One century = One second in eternity, but he was patient; he knew that somewhere 180 years after his death, some descendant would commemorate him.

Mr. Khachatur Dadayan is a well known author/journalist/historian who has written a serie of articles about Armenians in Indonesia, focussed at my great-grandfather Agha Hovsep Hovhanes Amirkhanyan. The articles are copyright of www.irates.am , Mr. Khachatur Dadayan or the undersigned. and I have full permission to replace the articles on my website. Unauthorized copy is strictly forbidden unless written permission is granted from www.irates.am

Խաչատուր Դադայանը է հայտնի հեղինակ / լրագրող / պատմաբանը, ով գրել է մի սերիա հոդվածներ հայերի Ինդոնեզիայում, նվիրված է իմ մեծ պապի Աղա Հովսեփ Հովհաննես Amirkhanyan. Հոդվածները են հեղինակային www.irates.am , եւ ես պետք է լիարժեք թույլտվություն տեղադրել հոդվածների իմ կայքը. Չարտոնված պատճենը խստիվ արգելվում է, եթե գրավոր թույլտվության շնորհվում է www.irates.am , Խաչատուր Դադայանը, թե ներքոստորագրյալ.

Part 12   Մաս 12

«Մտադիր եմ դրամով գնել իմ նախնյաց երկրները՝ Ղարաբաղի աշխարհը Փայտակարանով հանդերձ»

(փաստագրություն՝ ուղեկից զեղումներով)

(սկիզբը` այստեղ)

ՎԱՍՆ ՄՆԱՑՈՐԴԱՑ
Շատ հիվանդ եմ, մատներս հազիվ են գրիչը շարժում, բայց դատողությունս սթափ է: Դռան հետևում զգում եմ հրեշտակապետի ներկայությունը: Վախենո՞ւմ եմ` և այո, և ոչ: Ոչ, որովհետև որոշ է, հեռանում եմ, այո, որովհետև գալիքն անորոշ է:
Հեռանալս զգացի անցյալ տարի, երբ նավիս վրա ուժեղ մրսեցի ու հիվանդացա: Կանխազգացմանս մասին Հելենային ոչինչ չասացի: Չասացի նաև Ամիրխանին, բայց նա գլխի ընկավ, սպասավորներին մոտ չէր թողնում` ոտքերս դնում էր տաք ջրի մեջ, բրդե թիկնոցով թիկունքս ծածկում, փոխնորդ բերում և ամբողջ ժամանակ շուրջս պտտվում էր: Ախպե՜րս… Ինձնից քսան տարով փոքր էր, ծնվեց թե չէ` ես Աշուղ-Արքայի հետ բռնեցի Բուշերի ճանապարհը: Ծնողներիս մահից հետո նա սկսեց ինձ նամակներ գրել և ամեն մեկն սկսում էր «Բարև, սիրելի եղբայր» բառերով: 1829-ին իմ խորհրդով գնաց Բասրա, առևտրատուն հիմնեց, ես էլ նավերովս իրեն գաղթաբերք էի առաքում: Բայց գործերը, կարծես, լավ չէին, առևտրի աստվածն իր շնորհն ինձ էր բաշխել, ոչ իրեն: Ապսպրեցի գալ Սմարանգ: 1831 թվականն էր, երբեք չեմ մոռանա այն օրը, երբ նավից ոտք դրեց ցամաք: Երեսնամյա բարձրահասակ, սև գանգուրներով, խաժաչ հասուն տղամարդ էր: Ինքը մոտեցավ ինձ և ասաց. «Սիրելի եղբայր, ես Ամիրխանն եմ»: Արցունքներս չկարողացա զսպել, առաջին անգամ էինք մեկմեկու տեսնում…
Երեք տարու չափ պահեցի մոտս, զանազան գործերի դրեցի, ուզում էի իր համար շաքարեղեգի մշակման գործարան գնել, բայց ինքը չէր ուզում, ուշքումիտքը տունդարձն էր, սիրտը Ճավային չէր կպչում: Ես դեմ էի իր մեկնելուն, բայց երբ հիվանդացա, հասկացա, որ պիտ թողնեմ երթա: Իրեն տվեցի մոտս եղած Սարգսի ավետարանը, մեր ազնվականական ծագման վկայագրերն ու նավահանգստում հրաժեշտ տվեցի: Վերջին հրաժեշտը: Տախտակամածից ձեռքը թափահարեց ու հետը տարավ իմ նախկին կյանքը:
Սա՛ էր գաղթականության «պերճանքը»: Ինձ նախանձող եվրոպացիք տեղին-անտեղի երեսովս էին տալիս` դուք գաղթի հակում ունեցող ժողովուրդ եք: ¥Հորս պատվիրանը չմոռանալով, բերանս փակ էի պահում, չէի հակադարձում, թե` հապա դո՞ւք այստեղ ինչ գործ ունեք, հայրենիքներդ թողած այստեղ ի՞նչ եք անում¤: Ասում էին առանց պատճառը հասկանալու: Բացատրեմ իմ հարազատների օրինակով: Սկզբում Սմարանգ բերեցի Աննա քույրիկիս` իր ամուսին Անդրեասի ու Կարապետ, Բարսեղ, Պողոս մանուկների հետ: Հռիփսիմե քույրիկիս` իր ամուսին Մարտիրոսի ու Գալստան և Ավետիք երեխաների հետ, բերեցի Կալկաթա: Մարամջան քույրիկիս Սեթ անուն որդուն բերեցի մոտս, քույրս ու նրա ամուսին Մարտիրոս Տեր-Ոսկանյանը մնացին Ջուղայում: Ջուղայում մնացին նաև Մարիամ քույրիկս` Գևորգ Աբգարյանց ամուսնու ու վեց արու զավակների հետ: Եվրոպացիքին պարտավոր չէի բացատրել, որ Պարսկաստանը մեր հայրենիքը չէ, մենք հայրենազուրկ ենք, մեր իսկական հայրենիքը Ղարաբաղն է, որ հենց իրենք մեզ թույլ չեն տալիս, ինձ թույլ չտվեցին վերագտնել: Ղարաբաղում էլ ապրեինք` կարտագաղթեինք, որովհետև հայը չի ուզում անհաց մնալ, համարում է, որ ոչ ոքից պակաս չէ: Անհացությունն ամենամեծ անարդարությունն է, իսկ հային այս աշխարհում ամենից շատը արդարություն է հարկավոր: Եվրոպացիք իրենց արդարությունը գտնում են ուրիշի հայրենիքում` բռնի ուժով, ստրկացնելով, կեղեքելով, մենք` ուրիշի հայրենիքում տքնելով ու մաքառելով, մեր սրտում պահելով եղած կամ չեղած հայրենիքի հուշ-երազանքը: «Ընդամենը» սա է տարբերությունը:
Հիմա, երբ ինձ հաշված ժամեր են մնացել, հանգիստ եմ հեռանում այն մտքից, որ Ամիրխան եղբորս ու քույրերիս` իրենց ընտանիքներով, ամեն ինչով ապահովել եմ, ոչ մի բանի կարիք չունեն:
Հանգիստ խղճով եմ հեռանում նաև այն մտքից, որ ապրուստի կարիք չեն ունենա կինս և ութ երեխաներս:
Իններորդն էլ ունեի, առաջնեկս` Դավիթը… Մեկ-երկու տարի էր, ինչ եկել էի Սմարանգ, երբ պլանտացիաներիցս մեկում հանդիպեցի 18-ամյա տեղացի մի գեղեցկուհու: Ներսումս բռնկվեց անմեկնելի կիրք, հրաբուխ: Նրանից ունեցա որդի, որին անվանեցի Դավիթ, և այդ երեխան՝ ճավացու ակնհայտ դիմագծերով, կյանքս իմաստավորեց՝ նրա երակներում հոսում էր իմ արյունը: Մորն ուղարկեցի հեռավոր կալվածքներիցս մեկը, իսկ երեխային ինքս պահեցի-մեծացրի: Թեև հոլանդացիները հանդուրժողաբար, ըմբռնումով էին վերաբերվում ¥նրանցից շատերն էլ տեղացի կանանցից երեխաներ ունեին¤, իսկ հայերը՝ լուռ դատապարտանքով, բայց աշխարհում ոչ մի ուժ չէր կարող ինձ ստիպել հրաժարվելու որդուցս: Դավթին մեծացրի, Lady Jakoba նավիս տեր կարգեցի և ամուսնացրի հոլանդուհու հետ: Տե՜ր իմ Աստված, մինչև վերջին շունչս Քեզ փառք եմ վերառաքելու, մինչ վերջին հոգոցս գոհունակությունս եմ հայտնելու այն ամենի համար, ինչ պարգևեցիր ինձ, բայց Դու կարող էիր նվազ պատիժ սահմանել ինձ ու Դավթիս չտանել: Երկու շաբաթ առաջ տարար, ի վիճակի չէի անգամ նրան ձեռամբս հողին հանձնելու, ի՜նչ կլիներ, մի քիչ սպասեիր, նախ ինձ տանեիր, չիմանայի: Քո գործերը, հիրավի, անքննելի են: Պոռթկումնալից բողոքիս համար էլ թողություն շնորհիր:
Հիմա մխիթարանքս կինս ու երեխաներս են: Հելենան Աստծո պարգև էր, ընծա՝ բազում չարչարանքներիս, զրկանքներիս դիմաց: Նրան առաջին անգամ տեսա ընդունելության ժամանակ, որ կազմակերպել էր Սմարանգի անգլիացի նահանգապետը (Ճավային դեռ անգլիացիներն էին տիրում): Բարակիրան, նազուկ, սպիտակ շրջազգեստով, մոմակաթ դիմագծերով Հելենան ինձ անմիջապես գերեց: Հրապուրանքին միախառնվեց հաշվենկատությունս, և հասկացա, որ նա պիտի դառնա օրինական կինս:
Հելենան ոչ միայն ութ երեխա ծնեց ինձ համար, այլև մայրական գորովանքով ընդունեց Դավթին:
Երեխաներս և իմ ուրախությունն են, և մտահոգությունը: Կյանքը մրցակցություն է, և այդ մրցակցությունում հաղթելու համար կրթված պետք է լինել: Գևորգ Զաքարյանը նրանց հայերեն էր սովորեցնում, վարձել էի նաև հոլանդերենի և անգլերենի ուսուցիչներ: Հելենան էլ գերմաներենի դասեր էր տալիս: Կոռնելիսից շատ գոհ եմ, ուշիմ, բանիմաց երիտասարդ է, և բիզնեսս հավանաբար նա կշարունակի: Հակոբն է անհանգստացնողը, կամակոր տղա է, ամբողջ ազատ ժամանակն անցկացնում է հորաքրոջ որդիների հետ, և դրանից լավ բան դուրս չի գա:
Երեխաներս, ցավոք, հայերեն չեն խոսում, և դա նրանց մեղքը չէ, դժբախտությունն է: Ո՞Ւմ հետ խոսեն: Լեզուն պիտի գործածես, որ չմոռանաս: Եթե ինձ մոտ հյուրընկալվող ազգակիցներս չլինեին, ես էլ կմոռանայի մայրենին:

Կոռնելիսին էլ ամուսնացրի հոլանդուհու հետ, հապա ի՞նչ անեի, հայ օրիորդներ որտեղի՞ց գտնեի: Գիտեմ, աղջիկներս էլ կնության կգնան հոլանդացիներին: Բայց կարծում եմ, որ խառնամուսնությունն ու մայրենիի կորուստը որոշիչ չեն: Ոգի՛ն է հիմքը, ես ձգտեցի հայի ոգի սերմանել երեխաներիս մեջ և հավատում եմ՝ ինչ-որ ժամանակ այդ ոգին ի հայտ կգա:
Բայց իմ իղձը, նպատակը կվստահեմ Կարապետ որդուս ¥հիմա բացեմ ու փակեմ մի գաղտնիք¤: Հայրական գերդաստանիս սուրբը Կարապետն էր, հայրս ուխտագնացություն կատարեց Մշո Սուրբ Կարապետ ու երազում էր Կարապետ անունով որդի ունենալ: Դրա համար էլ Ամիրխանին մկրտեց Կարապետ անունով: Իմ Կարապետին կավետեմ փափագս` Ղարաբաղի ազատագրումը: Ինչպես Ամիր պապս` հորս, հայրս` ինձ, այնպես էլ ես Կարապետին կփոխանցեմ պատգամս: Ես չկարողացա, իրեն կհաջողվի՞ մեր իղձը կատարել` չգիտեմ, բայց եթե չի հաջողի` թող վերջին կամքս ինքը փոխանցի որդվոց որդի:
Հեռանում եմ, հավատալով, որ մի օր, անգամ դարեր անց, Ղարաբաղը կազատագրվի: Ռուսն է այժմ տիրում հայրենիքիս, վաղը` գուցե եվրոպացին, մյուս օրը` գուցե Կասպիականի ափին մեխանիկական բազմացմամբ զբաղվող թաթարը, բայց թող բոլորն իմանան, որ Ղարաբաղն իրենց համար տարածք է, պլանտացիա, մեզ համար` հայրենիք: Կհասկանան` լավ, չեն հասկանա` հեռու-մոտիկ ղարաբաղցին, հեռու-մոտիկ հայը զենքը կառնի ձեռքը, և մարտի ժամանակ նրանց կառաջնորդի նաև ի՛մ ոգին:
Հեռանում եմ, հավատալով, որ խեղճ ու թափառական իմ ժողովուրդը իր հայրենիքում պետություն կկերտի, որը կկառավարի բարեսեր, ուսյալ, ուժեղ ու հպարտ թագավոր` թշնամյաց հանդեպ անզիջում, հպատակաց նկատմամբ` ներողամիտ:
ՈՒր հայը հացի կարոտ չի մնա, արդար քրտինքով կաշխատի, արժանապատվորեն կապրի, ամուր կկանգնի մայր հողի վրա, երեխաներ կունենա, իր օջախում գլուխը բարձին դրած կհեռանա` վստահ, որ հազար տարի անց էլ հաղթական է լինելու:
ՈՒր իշխանությունն արհեստականորեն չի վերարտադրվի ու լծակները պորտեպորտ չի փոխանցի:
ՈՒր պաշտոնյան ոչ միայն տեր կլինի, այլև ծառա:
ՈՒր հարուստը ողորմած կլինի աղքատի նկատմամբ, իսկ աղքատը դաշույն չի հանի հարուստի հանդիման:
ՈՒր աղքատությունը չի ավերի ամեն բան ու չի ստրկացնի, ու ստրուկ հայը հայրենիք չի ծախի:
ՈՒր կիշխի ոչ թե արծաթսիրությունը, այլ Աստվածսիրությունը:
ՈՒր եկեղեցի կառուցողն իր արածը չի թմբկահարի և անգամ իր կառուցած եկեղեցին ոտք չի դնի:
ՈՒր կտիրեն ոչ թե լկտիությունը, տգիտությունը, բռնությունը, այլ համեստությունը, կրթվածությունը, բարությունը:
ՈՒր մարդն ազատ կլինի, բայց կհարգի օրենքի սահմանափակումը:
ՈՒր հայը համերաշխ կլինի ազգակցի և հատկապես գաղթականի հետ:
ՈՒր օտարի իշխանություն չի լինի, և դրածոները գեհենի բաժին կդառնան:
ՈՒր բարեկամություն կկարողանան անել բարեկամների հետ, քանզի եթե բարեկամություն չես կարողանում անել, թշնամիներ ես ձեռք բերում:
ՈՒզում եմ հավատալ ևս մեկ բանի. կգա մի օր, երբ ոմն մեկը կհետաքրքրվի անձովս ու գործովս, կկարդա, կուսումնասիրի ու գրիչ կառնի ձեռքը: Այնժամ ոգիս դուրս կգա խոնավ այս օտար հողից ու կմխրճվի նրա սիրտը, հոգին, ուղեղը: Քուն ու դադար չեմ տա, կխելագարացնեմ ու կգամ նրա շուրթերով ասելու, որ իսկական երջանկությունը հարստության մեջ չէ, որ ամենամեծ հարստությունը հայրենիքն է, որ ամենահեշտ բանը հանուն նրա մեռնելն է, իսկ ամենադժվարը` հանուն հայրենիքի ապրելը: Որ… Հազարումեկ բան եմ ուզում հուշել, բայց, ավա՜ղ, ժամանակ չիք:
Գաբրիելը գավազանը կամացուկ զարնում է դռանս:
Վե՛րջ: Վաղն այս գրվածքը կայրեմ:
24 մարտի 1835 թ.
Նիդերլանդական Հնդկաստան, Ճավա կղզի,
Սմարանգ նավահանգիստ

Էջի լուսանկարներում` Հովսեփ Ամիրխանյանի հարազատները
Նիդերլանդական Հնդկաստանում

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ